توسعه محلات حاشیه‌نشین در گرو بهینه‌سازی دفاتر تسهیلگری

ارزیابی عملکرد دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی وزارت کشور در سامان دهی محلات حاشیه‌نشین عنوان گزارشی به قلم «مرتضی گنجی» است که در دفتر مطالعات اجتماعی مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شده است.
پدیده حاشیه نشینی به دلیل ابعاد و تبعات اجتماعی، کالبدی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی آن همواره به عنوان یک مساله مدیریت شهری و آسیب اجتماعی مورد توجه دولت‌ها بوده است. به منظور حل این مساله تاکنون سیاست‌های مختلفی اجرا شده که می‌توان آن را در طیفی از نفی و طرد موضوع تا بهسازی و توانمندسازی صورتبندی کرد. در حال حاضر، توانمندسازی اجتماعات حاشیه نشین با تاکید بر مشارکت محلی مهمترین رویکردی است که در این حوزه توصیه می‌شود. بنابراین، از جمله مهمترین اقداماتی که در راستای نقش آفرینی و افزایش مشارکت ساکنان در سامان دهی مناطق حاشیه‌نشین در کشور صورت گرفته، ایجاد «دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی» توسط سازمان امور اجتماعی در ذیل وزارت کشور بوده است.
این طرح با رویکرد تقویت مشارکت و حس تعلق جامعه محلی به عنوان مهمترین دستور کار وزارت کشور در موضوع حاشیه نشینی طی سال‌های اخیر تعریف و دنبال شده است. در این راستا بنا به احکام مواد (۵۹) و (۸۰) قانون برنامه ششم توسعه در حوزه سکونتگاه‌های غیر رسمی و محلات حاشیه‌نشین و گذشت پنج سال از اجرای این برنامه، بررسی عملکرد دفاتر فوق الذکر در چارچوب ارزیابی عملکرد برنامه ششم توسعه در حوزه آسیب‌های اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است.
ماهیت دفاتر خدمات نوسازی
دفاتر تسهیلگری در محدوده بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری ایجاد شده‌اند. این دفاتر مجموعه‌ای حقوقی متشکل از کارشناسان در حوزه‌هایی تعریف شده هستند که وظیفه آنها اعتمادسازی، آگاه سازی، نهادسازی، پیگیری و اجرای پروژه‌های مورد نیاز جامعه محلی و ترغیب ساکنان به مشارکت هر چه بیشتر در فرایند حل مسائل و پیشرفت و توسعه محله است.
از مهمترین وظایف دفاتر تسهیلگری: اعتمادسازی، آگاه سازی، نهادسازی، پیگیری و اجرای پروژه‌های مورد نیاز جامعه محلی و ترغیب ساکنان به مشارکت هر چه بیشتر در فرایند حل مسائل و پیشرفت و توسعه محله است
منظور از تسهیلگری نیز، آسان کردن موفقیت یک گروه است که ممکن است با هدفی خاص گردهم آمده باشند. در این میان نقش تسهیلگر که می‌تواند یک شخص یا یک تیم باشد، این است که به افراد کمک کند تا خود را تقویت کنند. در واقع، تسهیلگر با اطلاع کامل از روندها و تعاملات میان یک گروه، دانش خود را به کار می‌بندد تا ساختار لازم را برای گروه فراهم آورد تا در کمترین زمان ممکن، بهترین نتیجه به صورت مشارکتی حاصل آید.
اقدامات دفاتر تسهیلگری
بر اساس شرح خدمات و قوانین تشکیل دفاتر تسهیلگری، این دفاتر با طی فرایندی، اقداماتی باید انجام دهند تا به هدف ایجاد سرزندگی اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی در محدوده‌های هدف برسند.
محورهای اقدامات آنها عبارتند از:
-شناخت محدوده هدف در تمام ابعاد (تهیه بانک اطلاعاتی، تهیه طرح سامان دهی محله اعم از اقتصادی، اجتماعی، هویتی، فرهنگی و… )
-برنامه‌ریزی و مطالعات (تدوین چشم انداز، برنامه اقدامات، تهیه طرح سامان دهی محله، مستندسازی، تفاهمات بین سازمانی)
-بسترسازی( آگاهی بخشی، نهادسازی، آموزش) و توانمندسازی (فرهنگی، روانی، اقتصادی و اجتماعی)
-نوسازی (نوسازی مردمی، پروژه‌های محرک توسعه و ارزش افزا شامل تعریف، نظارت، کنترل پروژه، پروژه‌های خدماتی)
اهداف تاسیس دفاتر تسهیلگری
ارتقای سرمایه اجتماعی، توانمندسازی جامعه محلی به ویژه جوانان و کودکان، بهبود وضعیت اقتصاد خانوار، ترویج الگوی ایرانی-اسلامی مصرف، کار و فعالیت و کاهش آسیب‌های اجتماعی و حمایت از گروه‌های آسیب پذیر و آسیب دیده از مهمترین اهداف دفاتر تسهیلگری هستند ارتقای سرمایه اجتماعی، توانمندسازی جامعه محلی به ویژه جوانان و کودکان، بهبود وضعیت اقتصاد خانوار، ترویج الگوی ایرانی-اسلامی مصرف، کار و فعالیت و کاهش آسیب‌های اجتماعی و حمایت از گروه‌های آسیب پذیر و آسیب دیده از مهمترین اهداف این دفاتر هستند. همچنین این دفاتر اهدافی دیگر نظیر مشارکت همه جانبه و حداکثری جامعه محلی در تصمیم گیری‌ها و اقدامات محلی، مدیریت هماهنگ و یکپارچه توسعه محلی و پرهیز از بخشی نگری، بهره‌‎گیری از حداکثر ظرفیت‌ها و توان مدیریت شهری و بهبود وضعیت مسکن و بهسازی محیطی محله را نیز دارند.
مهمترین دستاوردهای دفاتر تسهیلگری
تلاش در راستای حل مشکلات کالبدی محلات: اولین و بیشترین نمود عملکرد دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی مربوط به وجوه کالبدی محلات هدف بوده است، به گونه‌ای که بررسی عناوین طرح‌های مصوب و عملیاتی شده این موضوع را تایید می‌نماید.
جمع آوری و صورت‌بندی اطلاعات دقیق مبتنی بر وضعیت محلات: الگوی دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی، مبتنی بر آگاهی از لزوم ایجاد شناخت اولیه و معتبر از میدان و پیش نیاز بودن این قضیه برای هر گونه اقدام و فعالیت، در راستای گردآوری و صورت‌بندی اطلاعات مبتنی بر نیاز واقعی محلات است.
تلاش در جهت استفاده از ظرفیت ساکنان برای حل مسائل و مشکلات: تجارب ملی و بین‌المللی حول موضوع حاشیه‌نشینی نشان می‌دهد که راه برون رفت از این وضعیت تکیه کردن به توان و استفاده از ظرفیت‌های مردمی است. لذا به نظر می‌رسد راه حل پایدار مساله حاشیه‌نشینی منوط به تغییر رویکرد موجود و حرکت به سمت نهادسازی مردمی است. در تجربه الگوی دفاتر تسهیلگری تلاش برای تحقق این دو مولفه صورت گرفته است.
پیگیری جهت جذب منابع مالی برای اجرای پروژه‌ها: دفاتر تسهیلگری شناسایی و به کارگیری ظرفیت‌های محلی را به عنوان دستور کار اساسی خود قرار داده است و بر همین اساس با بهره‌گیری از قابلیت‌های درون محله‌ای ۱۲۷۰ پروژه را در سطح محلات هدف تعریف و اجرا نموده است.
کاستی‌های دفاتر تسهیلگری
ضعف در اعتمادسازی و جلب مشارکت حداکثری: پاره‌ای از مشاهدات میدانی حاکی از آن است که در برخی از دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی موضوع اعتمادسازی به خوبی صورت نگرفته است که یکی از مهمترین دلایل این مساله، ضعف در استفاده از کارشناسان بومی، توانمند و آگاه به شرایط اجتماعی است.
ضعف در هماهنگی بین دستگاهی: بخشی از این مساله ناشی از آشنایی ناکافی مسئولان سایر دستگاه‌ها با اقدامات و باور نداشتن به ظرفیت دفاتر تسهیلگری است و بخش دیگر به موازی کاری تعارض با سایر طرح‌های تسهیلگرانه مانند الگوی دفاتر تسهیلگری شهرداری یا ستاد بازآفرینی برمی‌گردد. همچنین ابهام، تداخل و گاه تضاد قوانین و مقررات موجود در مواردی مانند شرایط اخذ اسناد هویتی، اخذ اسناد مالکیت مانعی جدی در فرایند حل مسائل محلات هدف ایجاد کرده است. اینگونه ابهامات ساختاری و نهادی منجر به نوعی تعلیق و بی‌ثباتی در وضعیت دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی شده است.
غلبه رویکرد کالبدی بر عملکرد دفاتر: یکی از نقدهای وارد بر طرح‌های تعریف شده برای محلات حاشیه نشین و اقدامات توسعه‌ای به طور کلی، تمرکز بیشتر بر وجوه کالبدی در مقام برنامه‌ریزی، عمل و ارزیابی است. در همین زمینه طرح دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی نیز باوجود همه تلاش‌ها و تاکیدات بر مفهوم احساس تعلق محلی، همچنان با معضل غلبه نگاه کالبدی در ساختار و فرایند درگیر است. به گونه‌ای که بیش از ۴۶ درصد از مسائل اولویت دار محلات هدف کالبدی  و مرتبط با بافت منطقه بوده‌اند.
پیشنهادات برای بهبود وضعیت دفاتر تسهیلگریبیش از ۴۶ درصد از مسائل اولویت دار محلات هدف کالبدی  و مرتبط با بافت منطقه بوده‌اند
در این گزارش پیشنهادات سیاستی ذیل در راستای بهینه‌سازی الگوی دفاتر تسهیلگری در محلات حاشیه نشین قابل ارائه است:
-واگذاری دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی به مدیریت شهری، متناسب با ملاحظات و اقتضائات لازم و ضمن حفظ نقش مدیریت استانداری‌ها در انجام حمایت‌های موثر نهادی از برنامه‌ها و عملکرد دفاتر
-بازنگری و اصلاح الگوی برنامه‌ریزی بلندمدت طرح مبتنی بر واقعیات عملیاتی میدان با هدف پایدارسازی اقدامات به جای تاکید بر راهبرد خروج
-ارتقای سازوکارهای نظارتی وزارت کشور، سازمان امور اجتماعی و سایر نهادهای ذیربط بر فرایند و عملکرد دفاتر تسهیلگری
-تدوین شاخص‌های ارزیابی عملکرد مبتنی بر اهداف طرح و به کارگیری این شاخص‌ها در راستای ارزیابی و بهبود وضعیت عملکرد دفاتر به صورت سالیانه
-ارزیابی مستمر وضعیت و کیفیت شرکت‌های مجری در سطح محلی و نیروی انسانی شاغل در دفاتر و الزام در بکارگیری نیروی انسانی بومی، توانمند، دغدغه مند و صاحب صلاحیت
مرتضی گنجی،« ارزیابی عملکرد دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی وزارت کشر در سامان دهی محلات حاشیه نشین»، دفتر مطالعات اجتماعی مرکز پژوهش‌های مجلس، تیر ۱۴۰۱